Türkiye Cumhuriyetinin ekonomik perspektifinde 80’lerde yaşanan önemli dönüşümler ile başlayan ihracata dayalı büyüme modeli ile birlikte serbest bölgeler kurulması fikri Türkiye gündemine gelmiş ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu 1985 yılında yürürlüğe girmiştir.

Bu kanunun 1.maddesinde de belirtildiği üzere, Serbest Bölgelerin Kuruluş Amaçlarını kısaca;

- Türkiye’de ihracat için yatırım ve üretimi artırmak,
- Yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak,
- Ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli bir şekilde temin etmek,
- Dış finansman ve ticaret imkanlarından daha fazla yararlanmak
şeklinde özetlemek mümkündür.

Bölgelerimiz, ülkeye yabancı sermaye ve yeni teknolojilerin getirilmesine imkan sağlayacak uygun zeminin yaratılması, sanayicinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara malların kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilebilmesi ve sağlanan teşvik ve avantajlarla düşük maliyetli mal üretimi ve ihracı işlevlerini görmenin yanısıra, Türkiye dığından gelen malların transit olarak diğer ülkelere satımı, yeni istihdam olanaklarının yaratılması ve Türk ihraç ürünlerinin ihracatını kolaylaştırması ve hızlandırması açısından bir basamak olmaktadır.

Serbest Bölgeler Kanunu’nun ilk uygulamaları 1987’de kamu arazisi üzerine ve altyapı harcamaları da devlet tarafından karşılanan Mersin ve Antalya Serbest Bölgeleri olmuştur. Daha sonra, Serbest Bölgeleri Tesis ve Geliştirme Fonu’nun genel bütçe içine alınmasıyla, daralan mali imkanlar çerçevesinde serbest bölgelerin özel sektör firmaları tarafından da kurulabileceği fikri olgunlaşmış ve 1990 yılında faaliyete geçen Ege ve İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgeleri’nin ardından 1992’de faaliyete geçen Trabzon Serbest Bölgesi de kamu arazisi üzerinde kurulmuştur. 1995 yılında faaliyete başlayan İstanbul Deri Serbest Bölgesi’nin kuruluşundan bugüne kadar arazisi de özel sektöre ait olan Serbest Bölge Modeli’ne gidilmiş ve Serbest Bölge Yatırımları için özel sektör kaynaklarının kullanılması politika haline getirilmiştir. Bu bölgeleri izleyen Doğu Anadolu, Mardin, İMKB Uluslararası Menkul Kıymetler, İzmir Menemen Deri, Rize, Samsun ve İstanbul Trakya (Çatalca) Serbest Bölgeleri’nin de faaliyete geçmesiyle halihazırda ticari faaliyetlerine devam eden bölgelerimizin sayısı 13’e ulaşmıştır. Bakanlar Kurulu kararı ile yer ve sınırları belirlenmiı ancak henüz faaliyete geçmemiş Adana-Yumurtalık, Kayseri, Trakya (Çorlu) ve Gaziantep Serbest Bölgeleri ile proje çalışmaları devam eden Kocaeli, Burda ve Şanlıurfa Serbest Bölgeleri’nin de ticari faaliyete geçmesi ile 2000’li yıllarda 20 kadar Serbest Bölge faal hale gelecektir.

Dış Ticaret Müsteşarlığı Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü olarak hedefimiz, faaliyette bulunan serbest bölgelerimizin etkinliğinin artırılmasını temin etmek, kurulma çalışmaları devam eden bölgelerin hazırlıklarını biran önce tamamlayarak ülke ekonomisine kazandırmak ve yeni Serbest Bölge kuruluşundan çok önceliği, mevcut serbest bölgelerin daha etkin çalıştırılmasının sağlanmasına vererek, serbest bölgelerimizin tam kapasiteyle çalıştırılması, bölgelerin alt ve üst yapı olanaklarının maksimum düzeyde iyileştirilmesidir.
Halihazırda serbest bölgelerimizde 1541 yerli, 314 yabancı toplam 1855 firma bulunmakta olup, 15000 kişiye istihdam sağlanmaktadır.

Serbest bölgelerde 1997 sonu itibariyle toplam ticaretin %21’i AB üyesi ülkeler, %3’ü Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkeler, %8’i diğer OECD üyesi ülkeler, %4’ü İslam ülkeleri, %4’ü Türki Cumhuriyetler, %50’si Türkiye ve %10’u da diğer ülkeler ile gerçekleştirilmiştir.

Serbest bölgelerde gerçekleştirilen ticaret hacmi sektörel bazda incelendiğinde ise; tarım ürünlerinin %20, Madencilik ve Taşocakçılığı ürünlerinin 51 ve Sanayi ürünlerinin %79’luk pay aldığı görülmektedir.

Serbest bölgelerimiz, ilk faaliyete geçtikleri 1987 yılından bu yana ticaret hacimlerini devamlı olarak artırmış ve 1997 yılı itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre %57’lik bir artışla 5,5 milyar dolarlık ticaret hacmine ulaşmışlardır. 1998 yılı ilk 5 ayında 3 milyar dolara yaklaşan Serbest Bölgeler ticaret hacminin, kuruluş çalışmaları devam eden diğer Serbest Bölgeler ile birlikte yıl sonunda Türkiye’nin dış ticaret hacminin %10’una ulaşması beklenmektedir.

Türkiye Serbest Bölgeleri, bulundukları coğrafi konum ve yerel ekonominin ihtiyaçları doğrultusunda ihtisaslaşmaya yönelmişlerdir. örneğin,
? Mersin Serbest Bölgesi Tekstil, Hafif sanayi ve daha ziyade Gıda olmak üzere alım satımı,
? İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi Yazılım, Ticaret,
? Ege Serbest Bölgesi Yüksek Teknoloji,
? Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi Ağır Sanayi Yatırımları,
? İzmir Menemen Deri Serbest Bölgesi, deri üzerine yoğunlaşmışlardır.

Dünya Serbest Bölgeleri özellikle son yıllarda fonksiyonları itibariyle de değişik uygulamalara sahne olmaktadır. örneğin Tayvan, Kore ve Amerika Birleşik Devletleri gibi başarılı Serbest Bölge uygulamalarına sahip ülkelerde, klasik Serbest Bölge kavramının dışına çıkılmış, ihtisaslaşma ve yüksek teknolojiye yönelik uygulamalara geçilmiştir. Yüksek kalitede olan ve yüksek katma değer yaratan ürünlerin gelişmiş teknolojiyle üretildiği teknoparklar buna iyi bir örnek teşkil eder.

Dünyadaki bu yeni trendde paralel olarak, Ege Serbest Bölgesi’nde de bir teknoloji merkezinin kurulması çalışmalarına başlanılmıştır. Ayrıca, yüksek teknoloji ve bilimsel araştırmayı teşvik etmeyi amaçlayan ve dünyanın bu bölgesindeki ilk örnek olarak uygulamaya konan Uzay Kampı Projesi de Ege Serbest Bölgesi’nde hayata geçirilmiştir.

Türkiye Serbest Bölgeleri, Avrupa’daki pazarlara olduğu kadar Ortadoğu, Akdeniz Havzası ve Kuzey Afrika’daki pazarlara girmek isteyen firmalara da büyük iş imkanları sunmaktadır. Serbest bölgelerde kullanıcı firmalar için depolama, üretim, alım-satım, montaj-demontaj, bakım-onarım, bankacılık ve sigortacılık gibi geniş faaliyet alanları bulunmaktadır.
Simdi sizlere Serbest Bölgeler’de sağlanan bazı teşvik ve avantajlardan sözetmek istiyorum;

1- Serbest Bölgeler Gümrük Hattı dışında sayılır. Bu bölgelerde vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo mükellefiyetlerine dair mevzuat hükümleri uygulanmaz, serbest bölgelerde mal ve hizmetlere ilişkin faaliyetler katma değer vergisinden istisna edilmiştir.
2- Serbest dolaşım halindeki malların bu nitelikleri, serbest bölgelerde bulundukları süre zarfında askıya alınır. Bu malların Türkiye’ye ithalinde ise yalnızca bölgede yaratılan katma değer üzerinden KDV tahsil edilir.
3- Serbest dolaşımdaki eşyanın hariçte işleme rejimi kapsamında serbest bölgelerde işlenmesini müteakip Türkiye’ye ithalinde tam muafiyet uygulanır.
4- Ticaret politikası önlemlerine tabi üçüncü ülke meneili mallar herhangi bir izne tabi olmaksızın serbest bölgelere getirilebilir.
5- Serbest bölge faaliyetlerinden elde edilen kazanç ve gelirler hiçbir izne ve vergiye tabi olmaksızın yurtdışına veya Türkiye’ye transfer edilebilir.
6- Türkiye’deki tam ve dar gerçek ve tüzel kişilerin serbest bölgelerdeki faaliyetleri dolayısıyla elde ettikleri kazanç ve iratlar, Türkiye’nin diğer yerlerine getirildişinin kambiyo mevzuatına göre tevsiki halinde de gelir ve kurumlar vergisinden muaftır.
7- İşçi ücretlerinden SSK primi dışında herhangi bir kesinti yapılmaz.
8- Serbest bölgeler ile Türkiye’nin diğer yerleri arasında yapılacak ticaret, dış ticaret rejimine tabidir. Serbest bölge ile diğer ülkeler ve Serbest Bölgeler arasında dış ticaret rejimi uygulanmaz.
9- Bir serbest bölgenin faaliyete geçmesinden itibaren 10 yıl süreyle grev ve lokavt uygulanmaz. Ancak bu süre içinde toplu iş sözleşmesi üzerinde çıkacak menfaat uyuşmazlıkları Yüksek Hakem Kurulu’nca karara başlanır.
10- Fiyat, kalite ve standartlarla ilgili olarak kamu kurum ve kuruluşlarına, kanunlarla ve diğer mevzuatla verilen yetkiler, serbest bölgelerde uygulanmaz. Bölgedeki faaliyetlerle ilgili her türlü ödemeler dövizle yapılır.
11- İşletici kuruluşlar ve kullanıcılar yatırım ve üretim safhalarında Bakanlar Kurulu’nca belirlenen teşviklerden yararlandırılabilirler.
12- Diğer birçok ülkedeki serbest bölgelerden farklı olarak, özellikle ekonominin girdi ihtiyacının ucuz ve düzenli olarak temin edilebilmesi açısından Türkiye serbest bölgelerinden Türkiye’ye yönelik mal satışlarına ve takas ticaretine kısıtlama getirilmemiştir.
13- Faaliyet ruhsatı süresi; hazır işyeri kiralamak suretiyle faaliyet gösterecek kiracı kullanıcılar için 10 yıl, bölgede kendi işyerlerini inşa etmek suretiyle faaliyet gösterecek yatırımcı kullanıcılar için 20 yıldır.
Ancak, bu süre üretim konusunda faaliyet gösteren kullanıcılardan kiracı kullanıcılar için 15 yıl, yatırımcı kullanıcılar için ise 30 yıldır.
Daha uzun süreli faaliyet ruhsatı taleplerinin proje bazında özel olarak değerlendirilmesi ve uygun görülmesi halinde, 49 yıl için 100.000 USD, 99 yıl için 250.000 USD ücret alınmaktadır.
14- Serbest bölgeler AB ve Ortadoğu pazarlarının yakınında, Akdeniz, Ege ve Karadeniz’deki gelişmiş tesislere sahip büyük liman ve uluslararası havaalanlarına, karayolu ağlarına, kültür, turizm ve eğlence merkezlerine yakın yerlerde kurulmuşlardır.
15- Serbest bölgelerin altyapısı gelişmiş ülkelerdeki benzerleri ile aynı standarttadır. Açık ve kapalı alan kiraları benzerlerine göre düşüktür.
16- Serbest bölgelerimizde sağlanan teşvik ve avantajlardan yerli ve yabancı tüm firmalar eşit olarak yararlanır.

Türkiye-AB Gümrük bölgesinden serbest bölgelere veya serbest bölgelerden Türkiye-AB Gümrük bölgesine yönelik mal ticareti konusunda ülkemizde halihazırda yürürlükte bulunan mevzuat, AB Gümrük koduna paralel hükümler ihtiva etmektedir.

Diğer taraftan, 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu’nun 8. maddesi ile Serbest Bölge ile Türkiye’nin diğer yerleri arasında yapılacak ticaretin dış ticaret rejimine tabi olduğu açıkça belirtilmiştir. Ayrıca, 1615 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Serbest Bölgeler’in Türkiye Gümrük Bölgesi’nin parçaları olmakla beraber,
A- Serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmamak ve serbest dolaşıma girmemek kaydıyla konulduğu, gümrük vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından Türkiye gümrük bölgesi dışında olduğu kabul edilen;
B- Serbest dolaşımdaki eşyanın ise çıkış rejimi hükümlerine tabi tutularak konulduğu yerler olduğu hükme bağlanarak Gümrük Birliği sürecinde AB mevzuatına gerekli yakınlaşma sağlanmıştır.

Serbest bölgeye getirilen serbest dolaşımlı malların serbest bölgelerden Türkiye’ye veya AB üyesi ülkelere girişinde gümrük vergisi ödenmez. Ayrıca, üçüncü ülke meneili malların serbest bölgeye girişinde de gümrük vergisi ödenmesi sözkonusu değildir.

Serbest bölgelerimizden Türkiye’ye yönelik mal ticaretinde ise;
Malın bünyesinde üçüncü ülke meneili ve kotaya tabi mal bulunması halinde,
? öncelikle ticaret politikası önlemleri uygulanır.
? Malın OGT üzerinden gümrük vergisi tahsil edilir.

Malın bünyesinde üçüncü ülke meneili ancak kotaya tabi olan mal bulunmaması halinde,
? Malın OGT üzerinden gümrük vergisi tahsil edilir.

Türkiye serbest bölgelerinden AB’ye yönelik mal ticaretinde;
? Serbest bölgelerden Türkiye’ye veya AB meneili ürünler ile Türkiye’de serbest dolaşım durumunda bulunan ürünler A.TR Belgesi düzenleyerek AB’ye gönderilebilir.
? Üçüncü ülke meneili ürünler ise ortak Gümrük Tarifesi’nde belirtilen oran üzerinden Serbest Bölge Gümrük Müdürlüğü’ne Gümrük Vergisi ödenerek serbest dolaşıma geçirildikten sonra A.TR Belgesi düzenlenerek AB’ye gönderilebilir.

Dış Ticaret Müsteşarlığı, Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü, Türkiye’nin bulunduğu bölgedeki ülkelere, bu ülkelerde Serbest Bölgeler Kurulması konusunda her türlü proje ve teknik yardımı sağlamakta ve yasal düzenlemelerin oluşturulması konusunda yardımcı olmaktadır.

Serbest bölgelerimiz, kazandıkları tecrübeler ve deneyimler ile diğer ülkeler için örnek teşkil edecek hale gelmiştir. Bugün Moldova Serbest Bölgeleri’nin ve özbekistan Serbest Bölgeleri’nin kurulmasında Serbest bölge kurucu ve işleticisi şirketlerimizin öncülük etmesi ve özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve diğer Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkeler ile Nijerya, Cezayir gibi bazı Afrika ülkelerine, serbest bölgelerini oluşturmalarında verilen danışmanlık hizmetleri vermemiz, serbest bölgelerimizin uluslararası başarılarından bazılarıdır.

Ayrıca, 1991 yılından beri üyesi olduğumuz ve Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma örgütü tarafından kurulan Dünya Serbest Bölgeler Birliği çok kısa bir geçmişi olmasına rağmen serbest bölgelerini dünyadaki başarılı serbest bölge uygulamaları arasında saymaktadır.

Sözlerime son verirken, uluslararası standartlarla rekabet edebilir altyapı imkanı, uygun işgücü ve düşük fiyatlarda arazi kiralama olanağı, daha az bürokrasi, kırtasiyecilik ve vergisiz ortam gibi cazip teşvikler sunan Türkiye serbest bölgelerinde, genç işadamalarımızı münferiden veya yabancı sermayeyle ortak yatırım yapmaya davet ediyor ve bu konuda gelebilecek her teklife açık olduğumuzu yinelemek istiyorum.

ERKUT DURAN: “FREE ZONES HAVE 10 % SHARE IN OUR FOREIGN TRADE VOLUME”
The idea of establishing free trade zones came about in the 1980s as a result of the exportbased growth model adopted by Turkey. Free trade zones bring foreign capital and new technologies to Turkey, enable the easy and quick supply of raw materials the industry needs and ensure production and export of goods at a low cost. They also create opportunities to sell goods imported to Turkey to other countries, facilitate the export of Turkish goods and create eployment opportunities. Currently, there are 1541 domestic and 314 foreign companies and 15.000 employees in the Turkish free trade zones. Industrial products constitute 79% of the commercial volume of such zones. There is no customs tax for free trade goods in free trade zones when such goods enter Turkey or EU member countries. In addition, no customs tax is levied for goods originating at third parties when such goods enter a free trade zone. There is a global trend towards specialization and high technology in free trade zones. The best examples of this trend are the “technoparks” where high quality and high added value products are manufactured using state of the art technologies. In parallel with this trend, a project was initiated to establish a technology center in the Aegean Free Trade Zone.

Elegans'a mail